İktisadın temelinde yer alan arz ve talep (suppy & demand) oldukça kapsamlı ele alınması gereken konudur. Ekonomi ile ilgili verileri daha detaylı anlayabilmek için bu kavramların ve yarattıkları etkilerin iyi tahlil edilmeleri gerekir. Arz ve talep arasındaki ilişki, günlük hayatta yaptığınız basit bir alışverişten borsaya kadar hemen her alanda fiyatları direkt olarak etkiler.
Arz nedir?
Arz (supply); mal veya hizmetin satıcısının belirlediği fiyat üzerinden belirli bir zaman aralığında piyasaya çıkarılmasıdır. Bir ürünün piyasa fiyatı, üretimde kullanılan unsurların fiyatları, ülke ekonomisi ve teknoloji düzeyi, gelecekteki fiyat beklentileri gibi birçok faktör arzı etkiler. Markette bir ürüne bakarken gördüğünüz fiyat, arz olarak değerlendirilir. Oluşması için belirlenmiş bir fiyat listesinin bulunması, bir zaman aralığı ile sınırlanması ve alıcısının olması gerekir.
Talep nedir?
Talep (demand); kişilerin bir ürüne ya da hizmete yönelmesi ve satın almasıyla oluşur. Mal ve hizmeti satın alan – alması beklenen kişilerden oluşan topluluğun eylemidir. Direkt olarak ürünlerin piyasa fiyatını etkiler. Topluluğun satın alma alışkanlıkları ve gelir seviyesi gibi faktörler satış fiyatlarını değiştiren unsurlardır.
Örnek verilirse; en basit haliyle fabrikada 1000 tane üretilen bir fincanın arzı 1000 adettir. Üretilen 1000 fincanın mağazada 1000 adet satılması ise taleptir.
Arz-Talep Dengesi Ne Demek?
Talep ve arz miktarını birbirine eşit hale getiren fiyattır. Denge fiyatı olarak adlandırılan seviyede piyasalarda her şey olması gerektiği gibi yolundadır. İki kavram arasında aynı yönlü azalma veya artma yaşanırsa fiyatlarda denge noktası genellikle korunur. Peki, dengenin bozulduğu durumlarda ne olur?
- Talep arttıkça arz ne olur? Bu durumda genellikle fiyatlar yükselir. Tam tersi durumda ise fiyatlar düşer.
- Arz düşerse fiyat ne olur? Piyasadaki ürün sayısı azaldığı ve talebe yetişemediği için fiyatlar yükselir.
- Talep var arz yok ne demek? Bir ürünün ya da hizmetin alıcısı olmasına rağmen satıcısının olmadığı anlamına gelir. Üretim farklı sebeplerden durmuş ya da alıcı grup üretimi tetikleyecek yeterli çoğunluğa ulaşamamıştır. Tam tersi durumda ise ürün vardır ancak alıcısı yoktur.
Arz ve Talep Fiyatları Nasıl Etkiler?
Piyasadaki arz talep dengesi, fiyatlar üzerinde direkt olarak etkili olan unsurlardandır. Bir ürünün çok fazla üretilmesi arzın artması anlamına gelir. Üretim arttıkça fiyat düşer. Tüketicinin ürüne karşı olan alım isteği artarsa da fiyat yükselir. Bu duruma örnek verirsek:
Olay: Yeni bir cep telefonu modeli çıktığında belirli bir sayıda üretilir. Marka modelin satışlarının iyi olacağını düşündüğü için çok fazla sayıda telefonu piyasaya sürer (arz). Üretimi 1000 adet yapılan bir telefona markanın belirlediği süreç içinde sadece 100 alıcı çıkar.
Sonuç: Bu durumda talep ve arz arasında büyük bir eşitsizlik olur. Telefon sayısı fazla, satış düşük olduğu için bu ürünün fiyatında indirim yapılarak alıcıyı çekmek hedeflenir.
Aynı durumun tam tersi yaşanırsa; markanın sınırlı sayıda ürettiği telefona stok sayısından fazla insan talep gösterirse ürün fiyatı yükselir. Bu durumda arz talebi karşılayamaz ve fiyat artar.
Borsada Arz – Talep İlişkisi Ne İfade Eder?
Borsada arz – talep ilişkisinin etkilediği unsur, hisse senetleridir. Hisse ile arz ve talep ilişkisi serbest piyasada fiyatların nasıl belirlendiğini gösterir.
Borsa, alıcı ve satıcıları bir araya getiren bir oluşumdur. Talep (alıcı) ve arz (satıcı) doğru koşullarda buluşturulup piyasanın dengeli bir şekilde ilerlemesi ve anlık büyük değişimlerden kaçınılması hedeflenir. Bu duruma “piyasa dengesi” adı verilir. Satıcı ve alıcı buluştuğunda piyasanın dengesi sağlanır ve hisse değerleri bu durumun dengesi ile belirlenir.
Hisselerin anlık ve güncel olarak tek bir satış fiyatı olur. Hisse fiyatlarında arz-talep buluşması ve alım-satım gerçekleşmesi anlık olarak fiyatların yükselip alçalmasının başlıca nedenlerindendir. Alıcı ve satıcı hangi noktada buluşur (alım-satım gerçekleşir) ise o hissenin anlık seviyesini (fiyatını) belirler.
Hisse Fiyatını Belirleyen Arz ve Talep Örneği
Milyonlarca alıcı ve satıcıyı bir araya getiren borsalarda hisse değerlerinin belirlenmesi 1 alıcı (talep) ve 1 satıcı (arz) üzerinden anlatılırsa:
Olay 1: 50 adedi X hissedarda olan 100 adet B hissesi var. X satış fiyatını hisse başı 10 dolar olarak belirledi.
Sonuç: Bu durumda B hissesinin arzı 10 dolar seviyesinde 10 adet olur.
Olay 2: 50 hissenin tamamını tanesi 10 dolardan almak isteyen bir alıcı var.
Sonuç: Satıcının belirlediği fiyat ve alıcının öngördüğü fiyat ortak noktada buluştuğu için alım-satım tamamlanır. Hissenin anlık güncel fiyatı bu satış üzerinden değerlendirilip 10 dolar olarak belirlenir.
Olay 3: Bahsi geçen hisseler hakkında iyi yönlü ve güven vadeden bir haber çıktı. Haberi duyan daha fazla hissedar aynı hisseye talep gösterdi.
Sonuç: 10 dolarlık tüm hisseler tükendiği için alıcılar bir üst seviyede satılan hisse fiyatına (örnek 11 dolar) yöneldi. Alım-satım 11 dolardan yapıldı. Hissenin güncel satış fiyatı 10 dolardan 11 dolara çıktı.
Arz ve Talep Değişimi
Kavramlar birbirini direkt olarak etkilese de değişim hızı ve yöntemleri söz konusu olduğunda farklılaşırlar. Talep genellikle arzdan çok daha hızlı değişim gösterebilir. Talep finansal olaylardan en çok etkilenen unsurdur. Arz ise daha yavaş bir süreçte değişim gösterir.
Değişimin en hızlı olduğu yer borsadır. Borsa üzerinden iki unsurdaki değişim hızı anlatılırsa:
Olay 1: Bir şirket hisselerinin arzını azaltmak için yola çıktığında geri alım ya da ters hisse bölünmesi olmak üzere iki yöntem uygulayabilir.
Hisse geri alım; şirketlerin kendi hisselerini piyasa fiyatı üzerinden satın alarak kendi hissesini artırmasıdır. Bunu yaparak piyasada ödenmemiş hisse sayısını azaltmayı, kendi bünyesine yatırım yapmayı ve finansal değerini iyileştirmeyi hedefler. Hisse geri alımı talebi etkilemediği sürece piyasada pozitif gelişme olarak değerlendirilir. Bu yöntemle piyasadaki hisse sayısı yani arzı düşer.
Ters hisse bölünmesi; borsadaki hisselerin payını azaltmayı hedefler. Hisse senetlerinin payları bir araya getirilerek azaltılır. Örneğin 100 hisse 10/1 oranında birleştirilir. Bu durumda her 10 hisse bütün haline gelir ve piyasada 100 yerine daha büyük payda 10 hisse olur. Bu yöntemle borsadaki hisse arzı 100’den 10’a düşer.
Olay 2: Şirket hisse arzını tamamen sonlandırmak istediği için “listeden çıkartma / tahtasının kapatılması” yöntemine başvurur. Bahsi geçen şirkete ait tüm hisseler borsadan geri çekilir.
Listeden çıkarma: Hisse borsa için sağlaması gereken koşulları artık sağlayamaz duruma gelince yapılır. Genellikle bir şirketin iflas etmek üzere olduğunu gösterebilir. Bazen de halka açık şirketlerin özelleşme amacıyla yaptığı görülür. Bu uygulama borsadaki hisse arzını sıfırlayan büyük değişimlerden biridir.
Sonuç:
Finansal piyasalarda fiyat, hemen her şeyden daha önemlidir hatta dow teorisinde bahsedildiği üzere fiyat her şeyi yansıtan tek göstergedir. Fiyatı etkileyen unsurlar listesinin ilk sırasında ise arz (supply) ve talep (demand) gelmektedir.